Türk Vatandaşlığının Tanımı , Hukuki Niteliği,Kazanılması ve Kaybedilmesi

Vatandaşlık, temelinde bir toplumsal bağlılık vakıası, karşılıklı hak ve görevlerle birlikte gerçek bir varlık, menfaat, ilgi ve duygu dayanışması yaratan hukuki statüdür (Nottebohm kararı). Yani devlet ve birey arasında hukuki ve siyasi bağı gösterir. Hukuki statüden kasıt ise vatandaşlığın hukuki niteliğidir. Vatandaşlık hukukunun genel amacı bireylerin vatandaşlığında olduğu ülkenin hak ve ödevlerini belirlemek, vatandaşlığını kazanma ve kayıp hallerini düzenlemektir.

Hazırlayan: Emir Muhammed

1. Vatandaşlık Tanımı ve Hukuki Niteliği

Vatandaşlık, temelinde bir toplumsal bağlılık vakıası, karşılıklı hak ve görevlerle birlikte gerçek bir varlık, menfaat, ilgi ve duygu dayanışması yaratan hukuki statüdür (Nottebohm kararı). Yani devlet ve birey arasında hukuki ve siyasi bağı gösterir. Hukuki statüden kasıt ise vatandaşlığın hukuki niteliğidir. Vatandaşlık hukukunun genel amacı bireylerin vatandaşlığında olduğu ülkenin hak ve ödevlerini belirlemek, vatandaşlığını kazanma ve kayıp hallerini düzenlemektir.

                Her ülkenin benimsediği kendine has veya diğer ülkelere benzer vatandaşlık sistemi vardır. Vatandaşlıkla ilgili Anayasamızda (m.66) ve 5627 sayılı Vatandaşlık Kanunu’nda hükümler mevcuttur. Ayrıca diğer bazı genel ve özel kanunlarda da vatandaşlıkla ilgili düzenlemelere rastlanabilir (ör. 2510 sayılı İskan kanunu, 2527 sayılı kanun).Bunun yanı sıra İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, Avrupa Vatandaşlık Antlaşması gibi uluslararası kaynaklarda söz konusudur.

 

2. Türk Vatandaşlığının Kazanılması

Yukarıdaki tabloda belirtildiği gibi vatandaşlıkaslen veya sonradan kazanılabilir. Şimdi bunlarla ilişkin açıklamalarımıza geçelim:

1. ASLEN KAZANMA

I)Soy bağı Esasına Göre Türk vatandaşlığının Kazanılması: Türk anadan ve/veya Türk babadan olan çocuk Türk vatandaşlığını doğumla kazanır.

II)Doğum Esasına Göre Türk vatandaşlığının Kazanılması: Kural olarak Türk hukukunda doğumla vatandaşlık verilmese de istisnai olarak çocuğun vatansız kalmasını önlemek için Türkiye’de doğan ve Türk vatandaşlığını kazanamadığı takdir vatansız kalacak olan çocuğa doğumdan itibaren vatandaşlık kazanır.

 

2. SONRADAN (MÜKTESEP) KAZANMA

Türk vatandaşlığı 3 şekilde sonradan kazanılır:

I)Yetkili Makam Kararı ile Kazanma:

 

               Türüne göre kanunen aranan belli başlı şartlarla beraber idarenin vatandaşlığı verip vermeme hususunda takdir yetkisine sahip olduğu vatandaşlık türüdür. Pek tabi tesis edilen işlem nihayetinde bir idari işlem muhteviyatında olduğu için yargı yolu açıktır. Yapılan başvurularda şayet idare  vatandaşlık başvurusunu reddederse idare mahkemelerine dava açılabilecektir.

               Sonradan yetkili makam kararıyla kazanmada başvurular yurtiçinde valiliğe bağlı il nüfus müdürlüklerine, yurtdışında ise büyükelçilik veya konsolosluğa yapılır. Başvurular kural olarak bizzat yapılır. Fakat özel yetki halinde vekil aracılığıyla da yapılabilir.

               Yukarıdaki Şemada belirtildiği üzere yabancının bulunduğu halihazırdaki durumuna göre başvurabileceği yetkili makam kararıyla kazanımı türleri söz konusudur. Bunlar:

 

1. Genel Yoldan Kazanma: Kanunen en çok şarta bağlanan ve bu şartların yanı sıra idarenin vatandaşlığı vermekte en çok takdir yetkisine sahip olduğu vatandaşlık kazanma türüdür. Burada karar makamı İçişleri Bakanlığıdır. İdarenin yabancıya vatandaşlık verirken gözeteceği şartlar şunlardır:

1. Kendi millî kanununa, vatansız ise Türk kanunlarına göre ergin ve ayırt etme gücüne sahip olmak,

• İdare yabancının tam ehliyetli olup olmadığı kendi ülkesindeki şartlara göre değerlendirecektir.

 

1. Başvuru tarihinden geriye doğru Türkiye'de kesintisiz beş yıl ikamet etmek,

• Bu sürenin hesaplanmasında yönetmelikte birtakım ayrıştırmalar yapılmıştır. Bunlardan birincisi sığınma veya iltica başvuru sahibi, sığınmacı, öğrenim, turistik, öğrenim gören çocuğuna refakat, tedavi gibi amaçlarla alınan ikamet tezkeresiyle ya da diplomatik veya konsüller ayrıcalıkla bağışıklık sağlayan yabancı misyon personeli kimlik kartıyla Türkiye’de ikamet edenlerin bu ülkede kalışları süreden sayılmayacaktır. Ancak turistik ikamet hariç sonradan kabul edilebilir (aile ikamet izni ,çalışma izni gibi) ikamet türüne geçen yabancının önceki kalış süreleri dikkate alınacaktır.
• İkincisi ise bu beş yıllık süre zarfında en çok on iki ay yurtdışında bulunmamaktır. Bu süre zarfında ardışık veya aralıklı olarak on iki aydan fazla süre yurt dışında kalınmış olursa yabancının kaldığı süre sıfırlanır.

 

1.  Türkiye'de yerleşmeye karar verdiğini davranışları ile teyit etmek,

• Çalışma izni almak, bir Trük vatandaşıyla evlenmek gibi davranışlar örnek verilebilir.

 

1.  Genel sağlık bakımından tehlike teşkil eden bir hastalığı bulunmamak,

• Sözü edilen hastalık kamu sağlığını tehlikeye sokacak nitelikte mesela bulaşıcı hastalıklar kastedilmektedir.

 

1. İyi ahlak sahibi olmak,

• İlgili kurumlarca yapılan araştırma sonucunda Anayasa ile kurulu devlet düzenini yıkma yolunda faaliyette bulunduğu, bu faaliyetlerde bulunanlarla işbirliği yaptığı veya bunları maddi olarak desteklediği,
• Türkiye Cumhuriyeti’nin ülkesi ve milleti ile bölünmez bütünlüğüne karşı yurt içinde veya dışında, 3713 sayılı Terörle Mücadele Kanunu kapsamına giren suçlarla ilgili faaliyetlerde bulunduğu,
• İsyan, casusluk ve vatana ihanet suçlarına katıldığı, silah ve uyuşturucu madde kaçakçılığı, insan kaçakçılığı ve insan ticareti yaptığı veya bunlarla ilişki içerisinde bulunduğu tespit edilenler ile
• Taksirli suçlar hariç olmak üzere ertelenmiş, zamanaşımına uğramış, hükmün açıklanması geriye bırakılmış, paraya çevrilmiş veya affa uğramış olsa dahi, altı aydan fazla hapis cezası alanlar Türk vatandaşlığını kazanamaz.

 

1. Yeteri kadar Türkçe konuşabilmek,

• Aranan Türkçe konuşma düzeyi ileri seviye olmayıp kendisini ifade edebilecek kadardır.

 

 

1. Türkiye'de kendisinin ve bakmakla yükümlü olduğu kimselerin geçimini sağlayacak gelire veya mesleğe sahip olmak,

• Kişi  ihtiyaç sahibi olmaması şart olarak aranmıştır

 

1. Millî güvenlik ve kamu düzeni bakımından engel teşkil edecek bir hali bulunmamak, şartları aranır.

• Vatandaşlık komisyonu kurularak emniyet güçlerinin marifetiyle detaylı bir tetkik söz konusu olacaktır

 

2. İstisnai Vatandaşlığa Alınma: Kanunun belirlediği belli nitelikleri taşıyan yabancılar genel yoldan kazanmanın şartlarının birçoğu aranmaksızın Cumhurbaşkanı kararıyla vatandaşlık kazanma türüdür. Bu kişiler:

 

1- Türkiye'ye sanayi tesisleri getiren veya bilimsel, teknolojik, ekonomik, sosyal, sportif, kültürel, sanatsal alanlarda olağanüstü hizmeti geçen ya da geçeceği düşünülen ve ilgili bakanlıklarca haklarında gerekçeli teklifte bulunulan kişiler.

 

2-Türkiye’de çalışmayan ancak Cumhurbaşkanınca belirlenecek kapsam ve tutarda yatırım yapacaklar ile bunların yabancı eşi, kendisinin ve eşinin ergin olmayan veya bağımlı yabancı çocuğu(Bu yatırım sabit sermaye yatırımı, üç yıl satılmaması kaydıyla gayrı menkul alımı veya mevduat yatırmak vs.)

 

3-Uluslararası İş Gücü Kanunu kapsamında Turkuaz Kart sahibi yabancılar ve bunların yabancı eşi, kendisinin ve eşinin ergin olmayan veya bağımlı yabancı çocuğu.

 

4- Vatandaşlığa alınması zaruri görülen kişiler.

 

5-Cumhurbaşkanlığınca belirlenen belli Türk soylu kişilerin Türk kültürüne bağlı olmaları kaydıyla göçmenler.

 

3. Yeniden Vatandaşlığa Alınma

1-İkamet şartlı Türk Vatandaşlığını Yeniden Kazanma: Doğumla Türk vatandaşı olan bir kişi daha sonra Türkiye’de en az üç yıl ikamet etmek ve milli güvenlik açısından sakınca oluşturmamak kaydıyla Cumhurbaşkanı kararıyla Türk vatandaşlığını kazanabilir. Aşağıda kayıp hallerinde de söz edileceği üzere şu kayıp hallerinde kişilerdir:

• Cumhurbaşkanınca vatandaşlığı kaybettirilenler
• Seçme hakkını kullanarak Türk vatandaşlığının kaybedenler

2-İkamet şartsız Türk Vatandaşlığını Yeniden Kazanma: Yukarıdaki üç yıllık ikamet şartı aranmaksızın şu kişilere talepleri halince milli güvenlik bakımından engel teşkil edecek halleri bulunmamak şartıyla İçişleri Bakanlığının kararıyla Türk vatandaşlığı verilir:

• Çıkma izni alarak vatandaşlığını kaybedenler,
• Anne veya babalarına bağı olarak Türk vatandaşlığını kaybeden (mesela annesi veya babası vatandaşlıktan çıkmış olabilir) ve ergin olmalarından itibaren üç yıl içince seçme hakkını kullanmamış olanlar.

 

4. Evlenme Yoluyla Vatandaşlık Kazanma

Bir Türk vatandaşı ile evlenme doğrudan Türk vatandaşlığını kazandırmaz. Ancak:

1. Bir Türk vatandaşı ile en az üç yıldan beri evli olan ve evliliği devam eden

-> Evlilik geçerli bir evlilik olmalıdır.

2) Aile birliği içinde yaşayan,

->  İnceleme komisyonu tarafından tespit edilecektir.

3) Evlilik birliği ile bağdaşmayacak bir faaliyette bulunmama(örneğin fuhuş),

4) Millî güvenlik ve kamu düzeni bakımından engel teşkil edecek bir hali bulunmayan yabancılara vatandaşlığını kazanmak üzere başvuruda bulunabilme hakkı tanınmıştır. İçişleri Bakanlığının kararıyla Türk vatandaşlığını kazanır.

-> Türk vatandaşı eşin ölümü veya evliliğin geçersizliği hallerinde iyiniyetli olmak ve başvurmuş olmak şartıyla vatandaşlık kazanma sürecine devam edilebilir.

5. Evlat Edinme Yoluyla Vatandaşlık Kazanma

Bir Türk vatandaşı tarafından evlat edinilen ergin olmayan kişi, millî güvenlik ve kamu düzeni bakımından engel teşkil edecek bir hali bulunmamak şartıyla, karar tarihinden itibaren Türk vatandaşlığını kazanabilir.

Evlât edinme ehliyeti ve şartları, taraflardan her birinin evlât edinme anındaki millî hukukuna tâbidir.Evlât edinmeye ve edinilmeye diğer eşin rızası konusunda ise eşlerin millî hukukları birlikte uygulanır. Evlât edinmenin hükümleri evlât edinenin millî hukukuna, eşlerin birlikte evlât edinmesi hâlinde ise evlenmenin genel hükümlerini düzenleyen hukuka tâbidir.

 

II) KKTC Vatandaşlarının İktisabı

Türk vatandaşlığını kazanmak üzere başvuruda bulunan Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti vatandaşları, Türk vatandaşı olmak istediklerini yazılı olarak beyan ettikleri takdirde Türk vatandaşlığını kazanırlar. Bu kişilerin vatandaşlık almalarında takdir  Ancak bu kişilerin Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti vatandaşlığını aslen kazanmış olmaları gerekir. Sonradan KKTC vatandaşlığını kazananlar yukarıdaki hallerde vatandaş olabileceklerdir.

 

III) Seçme Hakkı İle Vatandaşlığın Kazanılması

Çıkma izni yoluyla vatandaşlığını kaybeden ana veya babalarına bağlı olarak Türk vatandaşlığını kaybeden çocuklar ergin olmalarından itibaren üç yıl içinde seçme hakkını kullanmak suretiyle Türk vatandaşlığını kazanabilirler. Bu kazanım türünde de idarenin takdir yetkisi olmayıp, ilgilinin talebi üzerine vatandaşlık verilir.

 

 

3. TÜRK VATANDAŞLIĞININ KAYBI

 

1. İRADİ KAYIP HALLERİ

 

1. Vatandaşlıktan Çıkma:

Türk vatandaşlığından çıkmak için izin isteyen kişilere aşağıdaki şartları taşımaları halinde Bakanlıkça çıkma izni veya çıkma belgesi verilebilir.

1) Ergin ve ayırt etme gücüne sahip olmak.

2) Yabancı bir devlet vatandaşlığını kazanmış olmak veya kazanacağına ilişkin inandırıcı belirtiler bulunmak.

3) Herhangi bir suç veya askerlik hizmeti nedeniyle aranan kişilerden olmamak.

4) Hakkında herhangi bir mali ve cezai tahdit bulunmamak.

 Yabancı bir devlet vatandaşlığını kazanmak üzere Türk vatandaşlığından çıkmak için izin isteyenlerden talepleri uygun görülenlere Bakanlıkça, Türk vatandaşlığından çıkma izin belgesi; verilen izin sonucunda veya önceden yabancı bir devlet vatandaşlığını kazandığını belgeleyenlere ise Türk vatandaşlığından çıkma belgesi verilir. Çıkma izin belgesi, karar tarihinden itibaren iki yıl geçerlidir. İzin belgesini alanlar bu süre içerisinde yurt içinde ikamet edilen yer valiliğine, yurt dışında ise dış temsilciliklere yabancı devlet vatandaşlığını kazandıklarına dair bilgi ve belgeleri vermek zorundadır. Süresi içinde yabancı devlet vatandaşlığının kazanılamaması durumunda çıkma izin belgesi geçersiz hale gelir.

 Çıkma belgesinin ilgiliye imza karşılığı teslimi ile Türk vatandaşlığı kaybedilir. Türk vatandaşlığını kaybeden kişilerin nüfus aile kütüklerindeki kayıtları kapatılır ve kayıp tarihinden itibaren yabancı muamelesine tabi tutulurlar. Eşlerden birinin çıkma izni almak suretiyle Türk vatandaşlığını kaybetmesi diğer eşin vatandaşlığına tesir etmez. Türk vatandaşlığını kaybeden ana ya da babanın talebinin bulunması ve diğer ebeveynin de muvafakat etmesi halinde çocukları da kendileri ile birlikte Türk vatandaşlığını kaybederler. Muvafakat verilmemesi halinde hakim kararına göre işlem yapılır. Vatandaşlığın kaybı, çocukları vatansız kılacak ise bu madde hükümleri uygulanmaz.

Doğumla Türk vatandaşı olup da çıkma izni almak suretiyle Türk vatandaşlığını kaybedenler ve üçüncü dereceye kadar olan altsoyları, Türk vatandaşlarına tanınan haklardan aynen yararlanmaya devam ederler. Ancak bu kapsamdaki kişilerin,

-seçme ve seçilme,

-muafen araç veya ev eşyası ithal etme hakları

-askerlik hizmetini yapma yükümlülüğü yoktur.

- Bir kadroya dayalı ve kamu hukuku rejimine tabi olarak asli ve sürekli kamu hizmeti görevlerinde bulunamazlar. Ancak kamu kurum ve kuruluşlarında işçi, geçici veya sözleşmeli personel olarak çalıştırılabilirler.

Bu kişilerin sosyal güvenliğe ilişkin kazanılmış hakları saklı olup bu hakların kullanımında ilgili kanunlardaki hükümlere tabidirler Cumhurbaşkanı gerekli görmesi halinde üçüncü dereceden itibaren hangi dereceye kadar olan altsoyların bu maddede tanınan haklardan faydalanabileceğini belirleyebilir. Bu halin muhatapları altsoyun, üstsoyu ile soy bağını belgelendirmesi şarttır. Bu bulunan kişilere, talepleri halinde bu maddede belirtilen haklardan faydalanabileceklerini gösteren Mavi Kart düzenlenir.

2. Seçme Hakkının Kullanılmasıyla Vatandaşlığın Kaybı:

Aşağıda durumları belirtilenler, ergin olmalarından itibaren üç yıl içinde Türk vatandaşlığından ayrılabilirler:

 

1. Ana ya da babadan dolayı soy bağı nedeniyle doğumla Türk vatandaşı olanlardan yabancı ana veya babanın vatandaşlığını doğumla veya sonradan kazananlar.

 

2. Ana ya da babadan dolayı soy bağı nedeniyle Türk vatandaşı olanlardan doğum yeri esasına göre yabancı bir devlet vatandaşlığını kazananlar.

 

3. Evlat edinilme yoluyla Türk vatandaşlığını kazananlar.

 

4. Doğum yeri esasına göre Türk vatandaşı oldukları halde, sonradan yabancı ana veya babasının vatandaşlığını kazananlar.

 

5.  Herhangi bir şekilde Türk vatandaşlığını kazanmış ana veya babaya bağlı olarak Türk vatandaşlığını kazananlar.

Seçme hakkı ile Türk vatandaşlığının kaybı, bu hakkın kullanılmasına dair şartların varlığının tespitine ilişkin karar tarihinden itibaren hüküm ifade eder. Kişi bu hakkını kullanmasıyla vatansız kalacaksa seçme hakkını kullanarak vatandaşlıktan ayrılamaz.

Eşlerden birinin çıkma hakkını kullanması suretiyle Türk vatandaşlığını kaybetmesi diğer eşin vatandaşlığına tesir etmez. Türk vatandaşlığını kaybeden ana ya da babanın talebinin bulunması ve diğer ebeveynin de muvafakat etmesi halinde çocukları da kendileri ile birlikte Türk vatandaşlığını kaybederler. Muvafakat verilmemesi halinde hakim kararına göre işlem yapılır. Vatandaşlığın kaybı, çocukları vatansız kılacak ise seçme hakkını kullanamaz.

2. İrade Dışı Kayıp Halleri

 

1. Vatandaşlığa Alınma Kararının İptali:

Türk vatandaşlığını kazanma kararı; ilgilinin yalan beyanı veya vatandaşlığı kazanmaya esas teşkil eden önemli hususları gizlemesi sonucunda vuku bulmuş ise kararı veren makam tarafından iptal edilir. İptal kararı, karar tarihinden itibaren hüküm ifade eder ve ilgili kişiye bağlı olarak Türk vatandaşlığını kazanan eş ve çocuklar hakkında da uygulanır. Burada iptal kararını verecek makam İçişleri Bakanlığıdır.

2. Vatandaşlığın Kaybettirilmesi

Aşağıda belirtilen eylemlerde bulundukları resmi makamlarca tespit edilen kişilerin Türk vatandaşlığı Cumhurbaşkanı kararı ile kaybettirilebilir.

1) Yabancı bir devletin, Türkiye'nin menfaatlerine uymayan herhangi bir hizmetinde bulunup da bu görevi bırakmaları kendilerine yurt dışında dış temsilcilikler, yurt içinde ise mülki idare amirleri tarafından bildirilmesine rağmen, üç aydan az olmamak üzere verilecek uygun bir süre içerisinde kendi istekleri ile bu görevi bırakmayanlar.

2) Türkiye ile savaş halinde bulunan bir devletin her türlü hizmetinde Cumhurbaşkanının izni olmaksızın kendi istekleriyle çalışmaya devam edenler.

3) İzin almaksızın yabancı bir devlet hizmetinde gönüllü olarak askerlik yapanlar.

Türk Ceza Kanununun 302 nci, 309 uncu, 310 uncu, 311 inci, 312 nci, 313 üncü, 314 üncü ve 315 inci maddelerinde yazılı suçlar nedeniyle hakkında soruşturma veya kovuşturma yürütülen ve yabancı ülkede bulunması nedeniyle kendisine ulaşılamayan vatandaşlar, bu durumun soruşturma aşamasında Cumhuriyet savcısı veya kovuşturma aşamasında mahkeme tarafından öğrenilmesinden itibaren bir ay içinde vatandaşlıklarının kaybettirilmesi amacıyla Bakanlığa bildirilir. Bakanlıkça Resmî Gazetede yapılan yurda dön ilanına rağmen üç ay içinde yurda dönmemeleri halinde, bu kişilerin Türk vatandaşlıkları Cumhurbaşkanı kararıyla kaybettirilebilir.